Mapagpalayang mga Tula ni Ka Kikoy Baltazar

Mula sa librong MASO, Katipunan ng Panitikang Manggagawa, Ikatlong Aklat, pahina 17-26, at inilathala ng Aklatang Obrero Publishing Collective, Disyembre 2008

ANG MAPAGPALAYANG PANITIK NI KA KIKOY

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Napakatagal na panahong nakatago sa baul ang kayamanang ito ng panitikan, ang mga tulang ginawa ni Ka Kikoy. Kaya't nang may makita kaming mga tulang gintong pamana sa uring manggagawa, na gawa ng isang matanda nang rebolusyonaryo, agad naming napagpasyahang dapat itong malathala. Pagkat naniniwala kaming ang mga gintong pamanang ito'y di dapat mabaon na lamang sa nakaraan, o sa limot, kundi dapat ibahagi sa kasalukuyan upang magamit sa hinaharap at mapaghalawan ng aral.

Nang sabihan ako ni kasamang Ronald ng Institute of Political Studies (IPS) na may mga tula ang isang matandang rebolusyonaryo, agad akong nagkainteres, di lamang para mabasa ito, kundi para ito'y ilathala. Nang makarating ako sa opisina ng IPS isang Lunes, nakita ko ang lumang kwadernong mahigit nang kalahating siglo ang tanda.

Marami ritong mga tulang nakatala na sinulat ni Ka Kikoy, isang matandang lider-magsasaka at manggagawa, na nakaabot pa umano sa kalakasan ng mga rebolusyonaryong Pilipino noong panahon pa ng Hapon at noong kalakasan pa ng HMB (Hukbong Mapagpalaya ng Bayan). Si Ka Kikoy ay mahigit siyamnapung taong gulang na, ayon kay kasamang Ronald, ngunit nabubuhay pa at malakas.

Kinopya ko sa aking dalang kwaderno ang mga nakasulat na tula. Napakalinaw pa ng mga tulang sulat-kamay kahit mahigit limampung taon na ang nakalilipas nang isinulat ito, kaya hindi ako nahirapang kopyahin ito. Limang tula sa maraming tulang kanyang nasulat dito ang aking sinipi para sa antolohiyang ito, na pumapatungkol sa diwang mapagpalaya.

Kapansin-pansin sa kanyang mga tula ang kinis ng pananaludtod at maayos na bilang ng pantig. Ang bilang ng pantigan ay walang labis, walang kulang. At higit sa lahat, ang talas ng mga kaisipan.

Napakahalaga ng ambag na ito ni Ka Kikoy sa panitikang manggagawa, at nawa'y manamnam natin ang katas ng kaisipan at marubdob na diwang ibinahagi ni Ka Kikoy sa kanyang mga tula.

Halina’t tunghayan natin at namnamin ang kanyang mga katha.

PAGGAWA

ni Francisco "Ka Kikoy" Baltazar

sinulat circa 1955-1962

Noong una, daigdig ay walang ayos di marangya

Palibhasa ay wala pang sa kanya ay nagpapala

Datapuwa't ng sa kahoy ang matsing ay magsibaba

At ang paunahang paa ay gamitin sa paggawa

Nuon na nga nagsimulang nagkatao itong lupa

Na ngayon ay gumaganap ng tungkuling darakila.

Ilang daang libong taon ang nagdaan at lumipas

Bago itong tao ngayong dalubhasang tinatawag

Patuloy na pagbabago banay-banay na pag-unlad

Ang tinahal nitong taong dinaanan at dinanas

Bawat yugto na magdaan bawat baytang ng paglipat

Mga bagong kasangkapan sa pagyaring nagtutulak.

Noong una, itong tao'y walang damit at tahanan

At ang kanyang kinakahig walang tiyak na kukunan

Nagdaan din ang panahon upang mayrong ikabuhay

Bato't pana lang ang sangkap sa paghanap at pagdulang

Hanggang tayo ay sumapit sa yugto ng kaunlaran

Pag ginusto ng paggawa'y nagagawang sapilitan.

Kaya ngayon palibhasa'y maunlad na ang daigdig

Kaya naman ang pagyari'y maunlad din at mabilis

Nariyan ang makinaryang pangpaandar ng elektrik

Na katulong sa paggawa ng maraming anakpawis

Dapat nating unawaing ito'y di hulog ng langit

Ito'y bunga ng paggawa, paggawa ng nagsaliksik.

Paggawa ang s'yang simula kaya ang tao'y lumitaw

Paggawa rin ang s'yang balong ng lahat ng kayamanan

Nang dahilan sa paggawa'y napaunlad ang isipan

Nitong taong dati-rati'y atrasado't mga mangmang

Itakwil mo ang paggawa't sa gutom ay mamamatay

Yakapin mo ang paggawa't masaganang mabubuhay.

MGA MOOG NG URI

ni Francisco "Ka Kikoy" Baltazar

Ang iilan ay nagtatag

Nang isang pamahalaang pinairal na panglahat

Bumalangkas ng panuto

Naglagay ng mga puno, naglagda ng mga batas

At lumikha ng maraming kasangkapang mabibisa

Upang ang kapangyarihan ay tahasang ipatupad

Ang timbangan at panukat, ang halaga at takalan

Inihanda at binuo ng sang-ayon sa panaling

Kaisipan at pananaw

Nagmula man o patungo kahit saan

Ay hahantong sa kung ano, saa't alin ibig niyang dalhin ikaw.

Kung bagaman bukambibig

Na ang lantay na tuntuni't patakara'y ang matuwid

Pagkakapantay ng lahat sa lahat ng bagay-bagay

Sa samahang magkapatid sa tunay na karanasa'y

Patumbalik kung maganap at sa matang mapansinin

Ay baligtad ang daigdig

Ang lipunang maharlika

Na siya ring kakaunting namayani sa simula

Nagkamal ng karapatan sa tibay ng mga moog

At naglagda ng tadhana

Diyan kayo't dito kami - utos haring nagbabansag

Nang tandisang pagkahati ng mayroon at ng wala.

At sa lunsod itinayo

Ang gusali ng talino - paaralang magtuturo

Ang sinumang ibig maging pinagpala

Dapat munang magdaan sa kanyang pinto

Ang di niya nasusulit ay malayong makapasok

Sa pook na mapapalad, maginhawa at maginto

Bawat isip at paningin

Papandaying sapilitan sa kanilang simulain

Bawat pusong walang apoy sa palalong katayua'y

Susubhan at papandayin

Bawat katauhang kutad sa mayabang na adhikain

Ang gagawing di masabi, kung bayani o salarin.

Nagtindig din ng sambahan

Banal na bahay ng Diyos, amang kabanal-banalan

Bukal ng awa't pag-ibig, batis ng tuwa't ligaya

Ugat ng lahat ng buhay

Ang sa kanya'y di lumuhog manalangi't magsumamo

Walang pag-asang maligtas sa sanlaksang kamatayan

Tao'y ganap na tinakot

Iminulat na sa lupa'y walang langit pawang kuros

At ang taong nangangarap sa hiwagang kalangitan

Sa sambahan napabuklod

Naglimos ng yama't lupa sa lumikha ng daigdig

Binili ng ginto't dasal sampung buhay na susunod.

Upang lubos na maghari

Di sukat ang pari't guro, ang alamat at ugali

Nagtayo rin ng hukuman

At hukom na walang puso't pawang utak ang pinili

Sa uri ng may usapin ibabatay ang sa batas

Na pasiya't lagdang hatol katarungang makauri

At ang batas ay nagbadya

Ang may sala'y magtatamo ng katapat na parusa

Sa kamay ng katarungang kabilanin

Isang lambat ng malikot na pag-asa

Aligasi'y laging huli at kawala ang apahap

Katarunga'y dalawa rin sa dalawang nagkasala.

Bilang putong na paniil

Nang tuntuning pamarusa't batas ng ngipin sa ngipin

Bilangguan ang sumipot

Isang dambuhalang yungib na malupit at malagim

Libingan ng mga buhay na panuto sa bilanggong

Kalusuga't diwang pili - salarin man o matupling

Ang higanti, sumpa't poot

Nang lipunan ay sa kanyang kalupitan itinampok

Ngunit hindi bawat piit ay talagang may sala nga

Ni sa tao ni sa Diyos

Marami rin ang magiting na ang tanging kasalanan

Ay nagtakwil sa dambana at naggiba ng bantayog.

Kaya naman kung sumapit

Ang araw ng pagtutuos at kalusin na ng labis

Kung ang bansang sinisiil ay mamulat at bumangon, ang iila'y mapapalis

At ang mga lumang moog ng gahamang karapata'y

Siyang unang winawasak ng balanang naghimagsik

At sa abo ng gumuho

Nang ubaning diwa't buhay ay may bagong itinayo

Bagong kuta, bagong moog na anaki'y bahaghari

Sa makulay na pangako

At ang bayan ay pamuling

Sa matimyas na pag-asa't pananalig

Bubuhayin ng kanilang bagong puno.

MAGBUBUKID

ni Francisco "Ka Kikoy" Baltazar

Kidlat ay gumuhit singningning ng apoy

halos nakatupok

Kasunod ang kulog na dumadagundong

di malagot-lagot

Makailang saglit pumatak ang ulan

lupa'y pinalambot

Bitak na nilikha ng katag-arawa'y

naghilom na lubos

Tigang na pinitak na ang katigasan

ay bato na halos

Ngayo'y nagtutubig at kabi-kabila'y

merong umaagos.

At kinabukasan, talang pang-umaga'y

di pa sumisilay

Abang magbubukid na likas ang sipag

yaon na sa linang

Ugit ang araro na hila ng kanyang

hayop na katuwang

Kalakiang siyang sa bawat gawain

ay karamay-damay

Alisin mo ito't para mong inalis

kanan niyang kamay

Kaya kahit hayop pagtuturing niya'y

isang kaibigan.

Puno ng kawayan sa baybay hapila'y

tubo na ang labong

At ang bawat kahoy sa buong paligid

may mura ng dahon

Binhing isinabog ay punla na ngayong

sangdangkal ang usbong

Waring nagsasabing ikaw'y magmadali't

baka ka magahol

Kaya sa paggawa itong magsasaka

ay magha-maghapon

Sugod kung lumakad at waring mayroong

laging hinahabol.

Sumapit ang araw ng kanyang patanim

araw na sinadyang

Pinili sa alta't sabi ng matanda'y

mapalad na araw

Merong nagsusuyod, merong bumubunot

iba'y naghahanay

Sa saliw ng tugtog mutyang manananim

pagtundos ay sabay

Ang buhay sa nayon, ang pagtutulungang

dito namamasdan

Pagsasamang tapat na di pakunwari

at walang imbutan.

At sa di kawasa tarat ay humuni

sa bukid ay hudyat

Buwan ng tag-ani'y di na malalaon

di na magluluwat

Sa mga hapila ang mga talahib

ay namumulaklak

At kukunday-kunday sa dapyo ng hanging

amihang banayad

Mga magbubukid ay wala na halos

pagsidlan ng galak

Sa napagmasdang masaganang aning

tutubos sa hirap.

Itong magbubukid kahit maralita

sa yaman ay kapos

At sa araw-araw ang laging kayakap

ay paghihikahos

Ngunit sa damdaming laging nag-aapoy

pag-ibig na taos

Sa baya't sa kapwa at sa kay Bathalang

pinakaiirog

Mag-ani ng konti lalong daragdagan

pagtawag sa Diyos

Kapag sumagana ang pasasalamat

di matapos-tapos.

KALAYAAN

ni Francisco "Ka Kikoy" Baltazar

Kalayaan, dahil sa'yo'y ilang buhay ang nabuwis

At namatay sa ngalan ng sa'yo'y tapat na pag-ibig

Tanging taglay sa isipa'y ang tapat na pananalig

Mamatay ng dahil sa'yo'y luwalhati't isang langit

Datapuwa't tunay kayang mayroon ng binabanggit

Na paglayang inaasam at lagi nang bukambibig?

Sa saligang-batas nati'y malinaw na matutunghan

Ang tadhanang nagsasaad ng ukol sa kalayaan

Karapatang magsalita, mamahayag, manambahan

At sumapi sa anumang uri't hugis ng samahan

Ang pagpili niyong pook na ibig na panirahan

At katwirang ipagtanggol ang sarili sa hukuman.

Kalayaang itong tao'y nararapat maging ligtas

Sa pangamba at sa gutom na salot sa ating lakas

Pagtangkilik ng gobyerno sa hikahos na mag-anak

Sa likas na katungkulan na sa bunso ay magmulat

Ano pa nga't kung lahat ng tinurol ko'y matutupad

Di ba't ito'y tunay na ngang kalayaang matatawag?

Ngunit bakit hanggang ngayon itong bayan ay hikahos?

At ang mga mamamayan sa dalita'y nakalugmok?

May buhay na masasabi, buhay na palaging dahop

Kalayaan ay may lambong, wala ang tunay na lugod

Bakit kaya? Anong dahil ng ating pagkabusabos?

At ang ating kalayaa'y may pangambang sumasapot?

Mga ugat na dahila'y marami ang matuturol

Mga sinding ang hantunga'y ang ating pagkaparuol

Nariyan ang mga taong mahilig sa pagsalilong

At may diwang maibiging maglingkod sa panginoon

Sa karampot na halaga ay hindi na nililingon

Kapakanan ng maraming nagnanais ng pagsulong.

Naririyan ang maraming pulitikong makabayan

Na kaya lang makabaya'y kung panahon ng halalan

Nagsasabing tangkilikin ang yari nating kalakal

Datapuwa't pusakal na kasangkapan ng dayuhan

Nakadamit Pilipino, kayumanggi pati kulay

Ngunit dayo ang ugali, kilos, gawi at isipan.

Nariyan din ang maraming dalubhasa sa panulat

Na sa ating kasaysaya'y nagbubuo't nagtatala

Datapwat nang mabigyan ng karampot na pabagsak

Nalimutan ang halaga laya sa pamamahayag

Mga labi'y binusalan at labag na ang mangusap

Kapag ito sa nais ng panginoo'y sasalungat.

Kung tunay na nagnanasang kalayaan ay malasap

Unang gawin sa'ting bansa ang dayuha'y mapalayas

Isabansa ang lahat ng kayamanan nating likas

Paunlarin at iukol sa kabutihan ng lahat

Bigyan ang lahat ng tao hanapbuhay na matatag

At tiyaking wala na ring manggagaga't manghahamak

Kapag ito ay nagawa saka lamang matatawag

Na tayo nga'y malaya na at may kasarinlang ganap.

11/14/1961

DALAW

ni Ka Kikoy Baltazar

I

Sa aking kulungan

Sa napakalaking bilangguang hindi malipad ng uwak

Bilang ko ngang lahat ang maraming bagay sa loob at labas

Nang piitang silid na abot ng sungay at tabing ng malas

Ang bakal na rehas ang kabi-kabilang moog na matigas

Ang munting dungawang nakapinid kahit bahagyang ibukas

Pagkat a paningi'y may panangga't halang ng banig na kawad

Isang pinggang lata at basong may lamat

Tinapay na lumang hindi na makagat

Isang timbang tubig na ang kiti-kiti'y binhian ng lagnat

Lapis na maikling hindi maisulat

Tatlong dahong papel at dalawang aklat

Ilaw na malabong sa dilim ng gabi'y lalong pampatingkad

Kaputol na lupang nakangangang libing ang nakakatulad

At may punong kahoy na anaki'y kuros ng kinulang-palad

Ang aking daigdig sa kawalang layang sakdal na ng hirap.

Ang buong maghapon ay natatandaan

Ang tatatlong yugto gayon araw-araw

Agahan paggising, agaw gutom bago magpananghalian

Maagang hapunan

Makaitlong kain ng isang pagkaing pambilanggng tunay

Ang haba ng gabi'y aking nilalamay

Ang bawat bitui'y pinagtatanungan

Ang aking paglaya'y kailan?... Kailan?

At ako'y malimit tuguning pauyam

Mabibilanggo ka sa haba mong buhay.

Datapwa't ang tanging binibilang-bilang sa lahat ng saglit

Ay ang mga araw na halos hilahing buong pagkainip

Magmula sa Lunes hanggang sa Sabado

Ay amin na buhol ng libong pasakit

Ang bawat sandaling nagdaan ay tila nabunot na tinik

Sa may dusang dibdib

Mabagal ang Impong hindi na malulon ang hinig'ang banig

Subalit di kaginsa-ginsa'y masayang sumapit

Ang linggong dahilan ng lahat ng aking mga pananabik

Ako'y dadalawin ng mga kapilas ng aking pag-ibig

At di na tumikim ng pagkaing lamig

Lipas ng lugod pang humuni't umawit

Habang hinihintay ang tanging ligya sa pagkakapiit.

Tinawag ng tanod ang ilang pangalan

Ng kapwa bilanggo sa ibang kulungan

At halos patakbong lumabas sa init ng katanghalian

Tila mga ibong pinawalang bigla sa luntiang parang

Lumipas ang ilang oras na mabagal

Baka kaya ako ay nakalimutang sabihan ng bantay

Subalit ang bantay ay tumawag uli ng ibang pangalan

Gumabon, Mercado, Orines, Palmipar

Briones, Llonera, Obredor at Maclang

Ang aking pangala'y di ko napakinggan

Naging dapithapon at nangulimlim na ang sikat ng araw

Hanggang sa tuluyang ang buhok na ginto'y

Agarang pusuri't itim ang ilagay

Datapwa't sa pinto ng aking kulungan

Ang tanod ay hindi lumapit man lamang.

Aking inaasam... Ako'y naghihintay

Ako'y nagdaramdam... Ako'y namamanglaw

At nang ibabala ng lumang batingaw

Ang takda ng oras, ikapitong ganap ng gabing karimlan

Noon naniwala sa gitna ng lumbay

Sa napakapait na katotohanang

Wala akong dalaw... Wala akong dalaw

Ngunit nadama kong ang pagkabilanggo'y di nakamamatay

Gaya ng paglimot ng nangasa layang pinakamamahal.

Ang Dakilang Dukha

ANG DAKILANG DUKHA
(mula sa notbuk at sa sulat-kamay ni Francisco "Ka Kikoy" Baltazar, sinulat bandang 1950s, sinaliksik, sinipi at tinipa sa kompyuter ni Gregorio V. Bituin Jr.)


Pelaton, preparen
Carguen, armas

I

Ito’y siyang dagling utos na maliksi at matatag
Sa labi ni Komandante Macapagal ay namalas
Paanan ng Bundok Tala, di-kawasa ay ginulat
Ng putok na sunud-sunod, mga putok na pang-utas
Punglo iyong nangagtiklop sa dahon ng gintong aklat
Ng dakilang Pilipino, ang bayani ng mahirap.

II

Samantala!... Samantala
Ganito ring araw noon na ang hanging halumigmig
Nahihinog na ang palay sa lawak ng mga bukid
At sa Tondo, sa Maynila, sa pook ng anakpawis
Ang uha ng isang sanggol na lalaki ay narinig
Uha iyong punung-puno ng ligaya at pag-ibig
Sa puso ng ama't inang karukhaan ang bumigkis.

III

Nang ang sanggol ay ipasok sa simbahan at binyagan
Ang Andres ang sa kanya ay ibinigay na pangalan
Palibhasa'y maralita ang buhay na kinagisnan
Ay ni walang tinapos na mataas na paaralan
Gayunpaman ay nagsikap maghinang ng kaisipan
Sa pagbasa ng maraming mga aklat kasaysayan.

IV

Araw noon ng malabis na dahas ng pananakop
Ng dayuhang sukdulan na ang sama ng panghuhuthot
Bawat taong sa katwira'y tumindig na lakas-loob
Kung hindi man ipatapon sa garote tinatapos
Ang laya at katarunga'y halaga nang tila limot
At ang tanglaw sa pag-usig ay hindi pa sumisipot.

V

Ang kaniyang namulata'y isang buhay na duhagi
Isang buhay na di halos matatawag na sarili
Ang ganitong katayuan ay dagok pang sakdal tindi
Ang pagyao ng maaga ng ama at inang kasi
Mula noon ay siya na ang tuwirang kumandili
Sa lima niyang kapatid na noo'y di pa malaki.

VI

Sa kaniyang pagkataong sumilang na maralita
Ay malaki ang halaga ng paglikha at paggawa
Ang buhay sa kahirapa'y tinahak na may tiyaga
Isa siyang salaminan at ulirang manggagawa
Nag-ahente, bodegero, at iba pang gawang dukha
Ngunit laging ang damdaming makabaya'y nasa diwa.

VII

Nang ang ilang ilustradong Pilipino ay magsikap
Na ang ating himagsikan sa daigdig ay ihayag
Isa siyang pangunahin na sa bayan ay nagmulat
Upang itong ating bansa, sa kadena ay makalas
Siya'y hindi nanghinayang na ang buhay, dugo, lakas
Ay gugulin alang-alang sa dakilang mithi't hangad.

VIII

Ang maraming mamamayan noo'y laging nakamasid
Sa dilim na nakalambong sa buhay ng ating langit
Sa lakas ng pagdarasal ay ni hindi naligalig
Ang moog ng kasakimang sa bayan ay humahamig
Habang tayo'y dumaraing, sumasamo't tumatangis
Ang paggapas ng dayuha'y lalo lamang nahihigpit.

IX

Bawat gatang ng biyaya, bawat lawak ng lupain
Pag naisip na kinamkam, sapilitang kakamkamin
Ang tumutol ay erehe at ang bungo'y babasagin
Sa duyan ng katarungang - katarungan nang masalin
Ang may nais mabuhay ay marapat na limuting
Siya'y taong mayrong bansa't kalayaang dati'y angkin.

X

Ito'y siyang buhay noon, isang buhay na baligho
Isang buhay na tikis nang naubusan ng pagsamo
At ang tanging nalalabi'y ang alab na nasa puso
Lagablab na mag-uusig, mamuhunan man ng dugo
Ang dibdib ng inang baya'y nayayanig, kumukulo
At doon sa Pugad Lawin nabigkis ang ayo-ayo.

XI

Mula roon ay gumuhit ang sigaw na sakdal-lakas
Ang sigaw na sa dayuha'y nakatakot at gumulat
Himagsikan ay isa nang nagpupuyos na lagablab
Buhat doon, ang damdaming naglalatang ay kumalat
Itong bayang mahigit na tatlong siglong naghihirap
Sa uhaw na katarungan ay dugo ang iniluwas.

XII

At ang sanggol na lalaking ng lumaki'y bodegero
Sa bunton ng anakpawis, ngayo'y amang Bonifacio
Siya yaong walang gulat at patnubay na Supremo
Na sa buong kapulua'y kinilalang siyang ulo
Ang kaniyang kagitingan at makislap na talino
Ang talino't kagitingang di marunong manganino.

XIII

Datapuwa't anong sakit na hampas sa himagsikan
Ay gayon din sa malapit nang pag-ani ng tagumpay
Siya bilang siyang ama ng dakilang Katipunan
Ay inusig ng kanya ring mga anak na minahal
Sa ganitong pangyayari hanggang ngayo'y tila ayaw
Na magtapat ang matapat ngunit piping kasaysayan.

XIV

Kataksilan ang paratang na sa kanya'y inuusig
At pati na sa kaniyang isang tunay na kapatid
Kung tutuo ang paratang ay hindi ko maisulit
Kasaysayan ay alam kong sa sarili'y maglilinis
Ang tangi kong masasabi ay mapait sakdal sakit
Na sa likod ang tumudla ay punglo ng kapanalig.

XV

Nang ang mga pag-uusig at paglitis ay magwakas
Ubod bagsaik - kamatayan ang hatol na iginawad
Papatayin! Mamamatay ang ama sa Balintawak
Ang ama ng Katipunang ang pinasa'y anong bigat
Mamamatay ang lalaking nagpunla ng lahat-lahat
Mamamatay ang tagumpay ng hindi na mamamalas.

XVI

Nagpupuyos ang labanan, himagsikan ay patuloy
Ang laranga'y tila parang nagliliyab, nag-aapoy
Samantala ang ama ng Katipuna'y nakakulong
At sa kanyang alaala ang nagdaa'y nililingon
Naiiling ng mapait pag narinig ang dagundong
Ng punglo ng manlulupig at ng aping nagbbangon.

XVII

Noong buwan ng bulaklak, nalagas ang sampung araw
Nang banayad na mabuksan ang pintuan ng piitan
Ang Supremo't ang kapatid dinapit ng ilang kawal
Sa ilalim ng pinunong Komandante Macapagal
Ang utos na dala-dala ay sa sobre nasasarhan
Pagsapit ng Bundok Tala, doon lamang malalaman

XVIII

Ang Supremo ay sugatan, ang katawan ay mahina
Nang sila ay lumakad nang patungo sa Bundok Tala
Ang araw ay sakdal init datapuwa't nagluluksa
Sa ulap ng Bundok Buntis na ang sabi'y mahiwaga
Bundok Tala pag may ulap sang-ayon sa matatanda
Ay may salot na darating, pag malinis mabiyaya.

XIX

Nagpahinga sila noon sa paanan niyong bundok
Hinimok na ng Supremo na basahin yaong utos
Ang pinunong sabik na rin na ang utos ay matalos
Ay binuksan yaong sobre at ang laman ay hinugot
Ang laman ng kautusa'y parang kulog na pumutok
Sa pandinig ng Supremong sinakbibi ng himutok.

XX

Anang utos: Kumandante Macapagal iyong tupdin
Ang utos na ang bilanggong magkapatid ay patayin
Nang marinig ang ganito ang Supremo ay nagturing
Mandi'y lito; O, kapatid, ako'y inyong patawarin
Datapuwat ang pagsamo'y hindi lubos na pinansin
Mga kawal pinahanda at ang utos ay susundin.

XXI

Pelaton, preparen
Carguen, armas
Fuego

Mga putok, mga putok na pumutol sa pangwakas
Na talata ng buhay na gumanda sa paghihirap
Hanggang ngayon kapag yaong Bundok Buntis ay nag-ulap
Ay para kong nakikitang ang Sumpremo'y tumatawag
At tila ko naririnig na aniya - "Bayang Lingap"
Ang buto ko'y naririni't naghihintay ng liwanag.

(Si Francisco "Ka Kikoy" Baltazar ay isang lider-manggagawa at magsasaka, at ngayon ay nasa ika-90 taong gulang na)

Tula: Higanteng Tulog ang Uring Manggagawa

HIGANTENG TULOG ANG URING MANGGAGAWA

ni Gregorio V. Bituin Jr.

12 pantig bawat taludtod

1

Itong manggagawa ang mapagpalaya

Kapara’y higanteng tulog pa ang diwa

Na pag nagising maliligtas ang madla

Mula sa paninipsip ng mga linta.

2

Manggagawa ang bumubuhay sa madla

Ngunit bakit sila ang nagdaralita

Laging binabarat ang lakas-paggawa

Ng ang taguri'y hukbong mapagpalaya.

3

Manggagawa ang sa lipuna’y nagpala

Ngunit nabubuhay sa dusa at luha

Ngayo’y tulog pa ang uring manggagawa

At nagmimistulang higanteng kawawa.

4

Uring manggagawa’y isang dambuhala

Na nagpapagalaw sa mundo at bansa

At kung magigising ay kayang sumila

Sa lipunan, gobyerno, mundo at bansa.

5

Atin munang suriin ang kalagayan

Ng ating bayan at ng pamahalaan

Lantarang tayo’y sakal sa lalamunan

Nitong mga kapitalistang gahaman.

6

Inangkin na nila likas nating yaman

Pabrika’t lupai’y inari din naman

Pati kababaya’y wala nang matirhan

At maralita’y ipinagtatabuyan

7

Itong kapitalista’y hamig ng hamig

Ng tubo sa pabrika, kuryente’t tubig

Bigas, langis, itong presyo’y kinakabig

Sino ba ang sa kanila’y mang-uusig?

8

Pinairal nila ang patong at lagay

Kaya sa kurakot maraming nasanay

Itong baya’y unti-unting pinapatay

Kalagayan nati’y nagmistulang bangkay.

9

Sa lipunan ngayo’y tubo ang batayan

Ng pag-iral sa mundo at kabuhayan

Kung sinong may malaking tubo’t puhunan

Ay kikilanling mas makapangyarihan.

10

Pribadong pag-aari ng kasangkapan

Sa paggawa ng produksyon sa lipunan

Ang siyang dahilan nitong kahirapan

At pagpapasasa ng mga gahaman.

11

At balewala ang mga naghihirap

Pagkat walang mga pag-aaring ganap

Pag maralita ka’y di katanggap-tanggap

Sadyang di ka pag-uukulan ng lingap.

12

Pagkat ito’y sistemang kapitalismo

Na siyang nagdulot ng pagkatuliro

Sa mga obrero’t karaniwang tao

Bagong lipunan na ang solusyon dito.

13

Baguhin na ang naghaharing sistema

Na iilan lamang ang nagpapasasa

Habang milyon-milyon itong nagdurusa

Halina’t maghanda sa pakikibaka.

14

Dapat maghimagsik na ang manggagawa

Magkaisa ang hukbong mapagpalaya

Maghanda na sila sa pamamahala

Ng mga pabrika at ng bawat bansa.

15

Itong obrero’y may dakilang tungkulin

Na lipunang ito’y kanilang baguhin

Itayo ang pantay na lipunan natin

At umalpas sa kalagayang alipin.

16

Kaya manggagawa’y dapat nang gisingin

Humayo tayo’t sila’y pakilusin

Ipaunawa ang dakilang layunin

Magpatuloy na sila’y organisahin.

17

Pag ang manggagawa’y tuluyang nagising

Ang buong burgesya’y kanyang lulusawin

Bulok na sistema’y kanyang dudurugin

At doon sa kangkungan ay ililibing.

18

O, manggagawang may tungkuling matayog

Sa bagong lipunan kayo ang huhubog

Sa lumang sistema’y kayo ang dudurog

Kaya magbangon na, O, higanteng tulog!

19

O, manggagawa, kami’y pakinggan ninyo

Tanggalin na ang pag-aaring pribado

Nitong gamit sa paggawa ng produkto

Upang makinabang ang lahat ng tao.

20

Kaya gumising na kayo at magbangon

Harapin nyo ang makasaysayang hamon

Bagong sistema’y paghandaan na ngayon

At gampanang mahusay ang inyong misyon

21

Nasa inyo ang landas ng pagbabago

Hawakan na ninyong mahigpit ang maso

Durugin ang bagsik ng kapitalismo

At itayo ang lipunang sosyalismo.

Ang kabaliwan ng kapitalistang sistema - ni Diego Vargas

ANG KABALIWAN NG KAPITALISTANG SISTEMA

ni Diego Vargas

Isang matandang lalaki ang halos ordinaryong tanawin na sa harap ng planta ng Rubberworld sa kahabaan ng Quirino Hi-way sa Novaliches. Hanggang ngayon, halos araw-araw nitong binabaybay ang kalsada, lakad na lang ng lakad. Mapapansin na lang itong hihinto sa harapan ng Rubberworld, biglang titigil at matagal na tutulala sa direksyon ng planta. Hindi siya isang gusgusing taong grasa. Hindi siya ‘yung tipong katatakutan mo kapag nasalubong mo sa daan. “Dati siyang trabahador dito sa Rubber. Malamang daw masyado niyang dinamdam ang pagsara ng pabrika kaya siya nagkaganun, sabi ng ilang nakakakilala sa kanyang tagarito”, sabi ni Ka Gerry Marbida, bise-presidente ng unyon ng manggagawa sa Rubberworld na nakatira sa bungad ng planta.

Nitong nakaraang dalawang buwan, isa pang dating trabahador ng Rubberworld ang biglang lumitaw sa planta. Naroon daw siya upang maningil ng mga pautang niya sa five-six. Oorder ng softdrink sa tindahan at kapag siningil ng tindera, paulit-ulit nitong sasabihing maniningil siya ng kanyang mga pautang. Pagbalik niya kinabukasan, hahanapin pa niya sa tindera ang ‘binili’ niyang softdrink o kape. Para bang ang tindahan pa ngayon ang may utang sa kanya. Mga 40-45 anyos ang babae. Mahigit 20 taon din daw itong namasukan sa Rubberworld. Hindi nila ito nakita ni isang beses sa mga pulong na ipinatawag noon ng unyon sa kasagsagan ng kampanya nito laban sa pagsasara ng kumpanya. “Maka-manedsment kasi ‘yan”, sabi ng mga tagaroon.

Pero isang bagay na ipinagtataka ng mga nakatira roon ay ang katotohanang hindi naman ito nagpapautang noong bukas pa ang planta. Laging mayroong dalang notbuk ang ale ngunit hindi naman ito talaan ng mga singilin. Punung-puno ito ng sulat na hindi mabasa. Parang Latin daw na hindi mo maintindihan.

“Basta na lang siyang lumitaw dito, araw-araw pumupunta rito. Kagalang-galang naman ang itsura niya. Para bang papasok talaga sa trabaho. Uwian pa iyan araw-araw mula Malabon, sabi ng mga nakakakilala sa kanya dito”, dagdag ni Ka Gerry.

Nang marinig ko ang mga kwentong ito, agad na bumalik sa isipan ko ang sinabi ni Karl Marx sa Economic and Philosophical Manuscripts of 1844, isa sa mga unang akda ng ama ng rebolusyonaryong sosyalismo. Sabi ni Marx, “Lalong bumababa ang halaga ng manggagawa sa kabila ng pagdami ng kalakal na kanyang nalilikha.” Ibig ding sabihin, may direktang proporsyon ang halaga ng manggagawa at ang lumolobong halaga ng kalakal na produkto ng kanyang lakas-paggawa. Ang huli’y lalago lamang kung lubos na bubulusok pababa ang una.

Dalawang taon bago nito, sinulat naman ni Friedrich Engels noong 1842 ang The Condition of the Working Class in England na naging mahalagang sanggunian ni Marx sa pagsusulat ng kanyang aklat na nauna nating pinaghalawan. Dito isinalarawan ni Engels ang nasaksihan niyang kalunus-lunos na kundisyon ng mga manggagawa sa England sa panahong namamayagpag ito bilang pinakamakapang-yarihang kapitalistang bansa sa mundo.

Sa panahon na ibayong ipinupundar ng mga kapitalistang Ingles ang mga sangkap para sa mas ibayong industriyalisasyon. Industriyalisasyong nakapundar sa ibayong pagsasamantala sa uring manggagawa. Sa bahagi ng aklat kung saan tinalakay ni Engels ang laganap na child labor at kaso ng mga aksidente sa pabrika ay sinabi niya na “Ilan lamang sa listahan ng mga sakit na dulot ng malupit na kasakiman ng mga kapitalista: Mga kababaihang nababaog, mga batang depormado, kalalakihang nababaldado, mga katawang nagkalasog-lasog, pagkawasak ng buong henerasyong sinalanta ng iba’t ibang sakit at abnormalidad, lahat para lamang umapaw ang bulsa ng mga kapitalista.”

Susi ang akdang ito ni Engels sa pagsulat ni Marx ng Economic and Philosphical Manuscripts of 1844 na bagamat batbat pa ng impluwensya ng ideyalistang pilosopiyang Aleman ay naging susing yugto sa pag-unlad ng kanyang imbestigasyon sa batas ng paggalaw ng kapitalismo na humantong sa pagkakasulat ng Das Kapital mahigit dalawang dekada pagkalipas nito.

Sumagi at ngayo’y nagmistulang multo sa aking isipan ang dalawang aklat na ito dahil matingkad ang mga katotohanang ito hanggang ngayong mahigit 150 taon ang nakalilipas. Ngunit nang una kong marinig ang mga kwento mula sa Rubberworld, isang tanong ang mas bumabagabag: Paano kung nahinto sa paglikha ng mga kalakal ang isang manggagawa? Paano kung biglang nagsara ang pabrika niyang pinapasukan gaya ng Rubberworld? o ng Novelty? o kaya nama’y tinanggal sila ng kapitalista at matagal nang nakawelga, tulad ng nangyari sa BF Metal na pagmamay-ari ni Bayani Fernando.

“Ang direktang debalwasyon ng mundo ng mga tao ay nasa direktang proporsyon sa paglaki naman ng halaga ng mundo ng mga bagay (kalakal).” Ganito halos sinusuma ni Marx ang kalagayan ng tao sa ilalim ng kapitalismo. Ang debalwasyon ng halaga ng tao bilang tao mismo. Ang laganap na dekadenteng kultura ng kamangmangan o kung gusto mo’y kabaliwan. Hindi iiral ang kapitalismo nang wala ang ganitong kundisyon ng pagkabusabos ng tao. Minsan kong naisip na sino ba naman ang hindi masisiraan ng bait halimbawa sa ganitong kalagayan na binayaran ng Adidas si Kobe Bryant ng daang-milyong dolyar sa pag-eendorso ng Adidas, samantalang ang mga manggagawa ng Rubberworld na ilang dekadang lumikha ng produkto ng Adidas ay hindi pa nababayaran ng separation pay mula nang magsara ang kumpanya noong 1995.

Hindi lamang dalawang beses kong naengkwentro ang isang aklat, isang koleksyon ng mga akdang tula, dula at mga kwento noong maligalig na panahon ng mga unang bahagi ng dekada 80. Isang tula rito ang matagal ko nang nakabisado matapos pa lang ang una kong pagbasa nito. Nakalimutan ko na kung sino ang may-akda pero ang maikling tula ay saulado ko pa rin:

Ang Rebolusyon ay awit ng isang baliw sa mundong ang kabaliwan ay paglaya mula sa tanikala ng pagiging alipin.

Tahimik kong susupilin ang mga halakhak sa aking isipan habang sasagi ang larawan ng dalawang dating manggagawa ng Rubberworld.

T’ang ina, kung tutuusin mas baliw pa rin ako kaysa mga taong ito…

Pahayagang Obrero, Blg. 12

Disyembre 2003

* nalathala rin sa aklat na MASO: Katipunan ng Panitikan ng Uring Manggagawa, Blg. 1, Taon 2006, mp. 52-55

Kwento: Minsan, sa Luneta - ni Ohyie Purificacion

Maikling Kwento

MINSAN, SA LUNETA

ni Ohyie Purificacion

Sabi ng propesor ko sa Literatura noong nag-aaral pa ako sa PUP, “Ang buhay ay hindi ang mga magagandang bagay na nakikita sa kapaligiran… kailangang itaktak ang mundo, para makita ang tunay na buhay…” Noong una ay hindi ko ganap na maunawaan ang kahulugan nito.

Alas-diyes ng gabi. Nagkita-kita kami ng mga kaklase ko sa pagsusulat, sa isang lugar sa Luneta, sa may Philippine map.

“Ano naman ang gagawin natin dito?”, tanong ko kay Anne, na naging kapalagayang-loob ko sa simula pa lang ng pag-aaral namin ng scriptwriting.

“Hindi mo ba naiintindihan ang paliwanag ni Joen, maghahanap tayo rito ng kwento na isusulat natin,” mataray na sagot sa akin ni Anne.

Si Joel Chionglo, kapatid ng movie director na si Mhel Chionglo ang matiyagang nagtuturo sa amin ng scriptwriting. Halos dalawampu rin kaming mga estudyante niya. Dinala kami ni Joen sa Luneta para gumala, mag-interbyu, at magsulat ng kuwento. Sa loob-loob ko, ano kayang magandang kuwento ang mapupulot dito sa Luneta?

Magkasama kami ni Anne na naglakad-lakad. Napansin ko habang lumalalim ang gabi, dumarami ang tao sa Luneta. Sa bawat madilim na sulok, mayroong magkakapareha na mahigpit na magkakayakap, ang iba ay nahihiya na akong tingnan. Niyaya ko si Anne na magpahinga sandali, nakakapagod ang dalawang oras na paglilibot sa Luneta. Sumalampak kami ng upo sa damuhan.

“Paano ba ito? Hanggang ngayon, wala pa rin tayong maisulat, samantalang iyong ibang mga kasama natin, may mga iniinterbyu na... malapit nang matapos ang oras natin,” reklamo ni Anne, sabay bato sa notebook niyang hawak. “Ano ang gagawin natin?”

Natatawa kong sagot, “Hindi ko ata kayang lumapit doon sa babae at tanungin siya ng ‘Hoy! Pokpok ka ba?’”

Dalawang oras na lang ang nalalabi sa amin ni Anne, dahil may usapan ang aming grupo na pagsapit ng alas-dos ng madaling araw ay magkikita-kita kami sa McDonald’s, sa tapat ng Holiday Inn Hotel. Nakakaramdam na ako ng antok at panlalamig. Tiyempo naman, may isang ale na may idad na pero mapostura pa rin ang nagtitinda ng sigarilyo at kendi. Tinawag ko ang ale para bumili ng chewing gum, lumapit at naupo sa tabi namin ni Anne ang matandang babae. Naibigay na niya sa akin ang sukli at nginunguya na namin ni Anne ang Doublemint na binili ko ay hindi pa rin siya umaalis.

“Ano ang ginagawa nyo rito sa Luneta?”, tanong ng matandang babae sa amin ni Anne.

Si Anne ang dagling sumagot, “Manang, mga writer ho kami.”

“Hindi ho, nag-aaral pa lang!”, pakli ko. Sumilay ang hindi ko mawaring ngiti sa labi ni Manang.

“Marami na ang katulad ninyo na nagpunta rito. Ewan ko ba kung bakit paborito kami na igawa ng istorya.” Si Manang. Medyo napahiya ako. Totoo naman na ang buhay ng isang mahirap kung minsan ay walang pasintabi kung kalkalin... lalo na ng taga-media. Hindi katulad ng buhay ng mga mayaman at prominenteng tao na mayroong takot na baka makasuhan sila ng libelo.

Si Anne na may angking kadaldalan ang sumabad agad, “Manang, ang buhay ninyo kasi masyadong madrama!”

“Ano ka ba, Anne!”, saway ko.

“Alam nyo, dati maganda ang buhay ko... may sarili akong bahay na inuuwian... Pero dahil sa walanghiya kong asawa na nambubugbog na ay mahilig pa sa babae ay nasira ang buhay ko. Tinakasan ko siya, dala ko ang kaisa-isa naming anak na lalaki, pero di ko siya kayang buhayin kaya ipinamigay ko,” bungad ni Manang.

Agad pinulot ni Anne ang notebook sa damuhan at nagsulat.

“Nasaan ang anak nyo? Paano kayo nabuhay?” Nahawa na rin ako ng interes kay Anne.

“Hindi ko alam kung nasaan siya, hindi na kami nagkita. Dito ako sa Luneta nakatira. Minsan kumikita ako ng malaki, kapag naka-deal ako.”

Tiningnan ko si Manang, inaalam ko kung bakit kaya napakadali para sa kanya ang magkuwento ng kanyang pribadong buhay.

“Ano ho’ng deal?”, tanong ko.

Tumawa sa Manang.

“Alam mo, ‘ne, marami ang nakatago dito sa Luneta, bagsakan din ito ng bato, ‘yung shabu, mga pulis pa nga ang nagpapa-deliver sa akin,” paliwanag niya.

Nagulat ako ng may biglang kumalabit sa aking likuran.

“Ay, kabayo!” Napasigaw si Anne.

Nang lingunin namin ni Anne, nakita namin ang tatlong batang lalaki na sa tantiya ko ay nasa apat hanggang anim na taong gulang, walang tsinelas, marungis ang mga suot at ang isa ay panay pa ang punas ng kamay sa tumutulo niyang sipon. Nakalahad ang mga kamay.

“Ate, pahingi ng pera kahit piso lang,” sambit ng isa.

Tumayo si Anne at hinarap niya ang mga bata, “Bakit gising pa kayo, nasaan ang mga nanay ninyo?” malakas niyang tanong sa mga bata.

“Wala akong nanay!”, sagot ng isa.

“Ang nanay ko, nandyan lang sa tabi-tabi, rumarampa,” sagot ng ikalawa.

Ang ikatlong bata ay hindi sumagot. Abala siya sa pagpahid ng uhog na labas-masok sa kanyang ilong.

Dumukot si Anne ng barya sa kanyang pantalon at ibinigay sa mga bata. Kinuha ko naman ang baon kong potato chips at iniabot ko sa tatlong bata na sabay-sabay nang nagtakbuhan palayo na sa amin. May paghihimagsik akong naramdaman... may pananagutan din ang gobyerno sa mga batang ito.

Naalala namin ni Anne si Manang. Hindi pa pala siya umalis. Naupo kaming muli ni Anne sa kanyang tabi. Maya-maya, may itinuro si Manang sa amin – isang babae na nakasuot ng shorts na puti at blouse na kulay itim na hapit sa kanyang balingkinitang katawan.

“Baka gusto nyong interbyuhin ang babaeng ‘yan? kilalang pokpok ‘yan dito sa Luneta,” alok sa amin.

Tiningnan ko ang relos. Ala-una pa lang ng madaling araw, may isang oras pa kami. Nagpasalamat kami at inabutan ko siya ng bente pesos.

Hindi namin malaman ni Anne kung paano lalapitan ang itinurong babae ni Manang. Pero naghahabol kami ng oras at nag-iisa lang naman ang babae na nakaupo sa batong upuan.

“Miss, may customer ka ba?”, sarkastikong tanong ni Anne.

Ngumiti lang ang babae at umiling, tila sanay na sa ganoong tanong. Nagpakilala kami.

“Ako si Norma,” pagpapakilala ng babae sa sarili.

Niyaya namin si Norma sa isang burger stand. Habang naglalakad kami, nalaman ko sa kuwento ni Norma na galing siya sa Bicol. Disisiyete anyos pero mukha siyang matanda sa kanyang idad sa kapal ng kanyang make-up. Inabuso si Norma ng kanyang tiyuhin. Nagkaanak sa pagkadalaga, at ang trabaho niya ngayon ay ang alam niya na madaling pagkakitaan ng pera.

Hindi kinain ni Norma ang hamburger na binili namin ni Anne para sa kanya. “Uwi ko na lang sa anak ko,” sabi ni Norma.

Bigla ay humawak si Norma sa braso ko, mahigpit.

“Bakit?”, tanong ko.

“Mga pulis! Huhulihin kami ng mga ‘yan. Kakasuhan kami ng bagansya!”

Kami ang banggit ni Norma dahil maraming tulad niya ang gumagala sa Luneta.

“Huwag kang matakot,” sabi ko.

“Alam mo, isandaang piso ang kinukuha sa amin ng mga ‘yan. Pag wala kaming maibigay, tinutuluyan kami. Ikinukulong. Minsan nagbigay na ako ng pera gusto pa makalibre ng dyok-dyok... sa tabi-tabi lang naman ako dinala,” ang parang nagsusumbong na kuwento ni Norma.

Nakita nga namin ni Anne na dinampot ng isang pulis ang isang babae at pasalyang isinakay sa kulay puting van. Inilayo namin si Norma sa lugar na iyon. Nakaramdam ako ng matinding poot... sa isip ko ay minumura ko ang mga gagong pulis.

“Tangna nila!” Hindi ko naiwasan na lumabas sa bibig ko.

Lumapit ang isang patpating lalaki kay Norma. May ibinulong. Ah... siguro ito ang bugaw.

Ilang sandali pa ay nagpaalam na si Norma. Nagpasalamat kami ni Anne at inabutan ko si Norma ng singkwenta pesos.

Tumingin ako muli sa aking relos. May kinse minutos pa kami. Naupo kami muli ni Anne sa damuhan para magpahinga ng ilang sandali nang may lumapit at umupo sa tabi namin ni Anne. Lalaki, mukhang disente, may dala-dalang portpolyo.

“Puwede bang humingi ng oras n’yo, kahit five minutes?”, bungad sa amin ng lalaki.

“Sige!”, sabay naming sagot.

“Alam n’yo ba ang pangalan ng Diyos, kilala n’yo ba si Jehovah? Meron akong magasin dito, five pesos lang bilang donation,” bungad ng lalaki.

Nagkatinginan kami ni Anne.

“Mister, marami pa kaming kuwento!”

At tumayo kami at iniwan ang lalaki.

(Ang maikling kwentong ito ay nalathala sa pahayagang “Pugon” ng Noritake Porcelana Labor Union (NPMI-LU), pahina 8, Hulyo-Setyembre 2001.)

Kwento: Yagit sa Konstruksyon - ni Edgar Doble

Maikling Kwento

YAGIT SA KONSTRUKSYON

ni Edgar Doble

“Tangna ka, Doming!” Pabulong ngunit puno ng paghihimagsik ang damdamin ni Ador. Mula sa kanilang bayan na sinalanta ng lahar ay inakit siya ni Mang Badong (isang porsyentuhang rekruter) na magtrabaho sa isang itinatayong tenement sa Maynila. Ayaw sana ni Ador na iwanan ang kanilang nayon, ngunit ang nagtulak sa kanya ay ang mga iyak ng kanyang tatlong kapatid dala ng matinding gutom. Idagdag pa rito ang ama niyang maysakit at ang inang tila wala nang pahinga sa paglalabada.

Isang buwan na si Ador na nagtatrabaho sa konstruksyon ngunit ni pisong duling ay hindi pa niya nagawang magpadala sa kanilang probinsya. Dalawang daan at limampung piso ang sahod niya kada araw; minimum daw iyon, at iyon naman ang pinirmahan niya sa kanyang payroll slip. Ngunit ang pinasasahod sa kanya ay dalawang daang piso lamang. Kinakaltasan ng foreman nilang si Doming ng limampung piso sa hindi niya malamang dahilan.

“Walang pwedeng magreklamo!”, ang matigas na sabi ni Doming bilang panakot. “Ang ayaw sa ganitong patakaran ay puwede nang magpaalam!” Kapit sa patalim si Ador, kaya’t sa sahod niyang dalawang daang piso na kinakaltasan pa ng kanyang rekruter ng kwarenta pesos, at kinukuhanan pa ng kontribusyon daw sa SSS, PAG-IBIG at insurance (na hindi naman sigurado kung nilalagak nga) ay halos wala nang matira sa pansariling gastos ni Ador.

Si Romulo naman na may-ari ng kantina ay parang buwaya na nakanganga sa mga lumalabas na trabahador para maningil sa pagkain na wala namang kalasa-lasa at napakamahal pa ng presyo. “BAWAL KUMAIN SA LABAS NG CANTEEN”, iyon ang nakapaskil sa pintuan ng pagawaan. “Kung hindi nga lamang biyaya ito ng Diyos, maibabato mo sa mukha ng kusinero,” pagpupuyos ng kalooban ni Ador.

Tumatayo ring kanang-kamay ni Doming si Romulo. Sa madaling salita: sipsip. Maraming nagagalit sa kanilang kasuwapangan sa pera, kabilang na nga rito si Ador. Marami ang naghahangad na mawala na sa mundo ang dalawang ito.

Araw na naman ng kanilang sahod. Ngunit tulad ng dati, nagsisisigaw na naman si Romulo. Napagsarhan daw diumano ang kahera nila ng bangko. Wala daw sweldo, ngunit may pahabol pa siya na sinuman ang nais na magbenta ng kanilang sahod ay may nakahandang pera sila ni Doming, ang kaso, aawasan nila ito ng diyes porsyento. May pumiyok... may nagreklamo at inalis sila sa mahabang pila ng sumasahod. May pumayag at ilan ang nagsunuran na. Lalong nagngingitngit sa galit si Ador, kinapa niya sa kanyang bag ang pinatulis niyang welding rod. Isasaksak niya ito sa dibdib ni Doming kapag nagkaroon siya ng pagkakataon.

Ngunit nang malapit na si Ador sa unahan ng pila, biglang tumayo si Doming at umalis. Naiwan si Romulo na nagbabayad ng sahod. Parang may kung ano namang dahilan si Romulo na huminto sa pagbabayad sa suweldo ng mga trabahador at umalis din ito.

Dito lalong nagpuyos ang kalooban ni Ador. Kung kailan siya na ang sasahod, saka pa inihinto ang pagbabayad ng kaniyang suweldo, kailangang kailangan pa naman niya ang pera na pambili ng gamot ng kanyang ama, pambili ng pagkain ng kanyang mga kapatid, at pambayad sa utang ng nanay niya. Dito lalong lumakas ang loob ni Ador na ituloy ang plano niya. Katuwiran niya, makulong man siya, napatay naman niya ang ganid at suwapang sa lipunan.

Ang mga yabag na patungo sa kuwarto ni Doming ay nagbibigay ng babala sa ginagawa niyang paglalaro ng apoy, ngunit hindi niya ito alintana. Huli na nang namalayan niya na nasa harapan na niya ang nagngangalit na kamay. Kaagad sinaksak si Doming sa dibdib ng hawal na patalim. Hindi mabilang ang unday ng saksak hanggang sa duguang nalugmok si Doming at umagos ang maitim na dugo nito sa pusali.

May mga pulis na dumating. Agad na hinuli ang kriminal at mababakas sa kanyang mukha na walang pagsisisi sa pagkakapatay niya kay Doming. “Hayop siya! Nakisama ako sa kanya na parang alipin, kinatalo pa niya ako... pati asawa ko tinalo niya!”

At isinakay na sa mobile car si Romulo, upang ibilanggo na ng tuluyan. Naiwan si Ador sa kanyang pagkatulala, nabitiwan niya ang hawak na matulis na welding rod. Parang naalimpungatan siya sa mahabang pagkakatulog. Ngayon niya napag-isip-isip na tama ang salita na laging ipinapaalala sa kanya ng kanyang kasintahan. “Hindi lamang sa tinapay nabubuhay ang tao.”

Pumikit siya. Pakiramdam niya ay may mabuting kamay na humaplos sa kanyang puso. Nang siya ay dumilat, naroon na sa kanyang harapan ang pangako ng isang bukas. Wala na si Doming at si Romulo, wala na ang mga magnanakaw ng kanyang sahod. Nang gabing iyon, nakatulog si Ador nang mahimbing. Bukas ay uuwi na siya sa kanilang bayan taglay ang hindi malilimutang pakikipagsapalaran bilang isang yagit sa konstruksyon.

(Ang maikling kwentong ito ay nalathala sa pahayagang “Pugon” ng Noritake Porcelana Labor Union (NPMI-LU), pahina 8, Hulyo-Setyembre 2001)

Kwento: Anay at Bukbok - ni Ohyie Purificacion

Maikling Kwento

ANAY AT BUKBOK

ni Ohyie Purificacion

Nagmamadali si Ato bitbit ang isang bote ng gaas na ipinabili sa kanya ng kanyang tiyo. Sa loob-loob niya, tiyak na namumula na sa galit ang kanyang tiyo sa tagal ng paghihintay sa kanya. “Kung bakit naman kasi napakaraming bumibili sa tindahan ni Cheng,” bulong niya sa sarili.

Papasok pa lamang si Ato sa bakuran ng kanyang bahay, natanaw na niya ang kanyang Tiyo Matias na galit na galit habang pinapagpag ang hawak nitong mga libro.

“Bakit ba napakatagal mo?” sigaw niya.

“Kasi po maraming bumibili sa tindahan ni Cheng.”

“Hala, buhusan mo ng gaas ang mga librong ‘yan at sunugin mo!”, singhal na utos ng kanyang Tiyo Matias.

“Bakit ko po susunugin, sayang naman po,” lakas-loob na tanong ni Ato.

“Gago ka talaga, hindi mo ba nakikita ang mga anay sa librong ‘yan, mabuti nga at nakita ko agad. Kung hindi baka pati itong bahay na tinutuluyan mo ay anayin tulad ng utak mo.”

Masakit magsalita ang kanyang Tiyo Matias, pero sanay na si Ato sa ugali nito.

Hindi tunay na tiyuhin ni Ato sa Matias. Napulot lamang siya ni Matias na pagala-gala sa Lawton, dalawang taon na ang nakararaan. Tubong Bisaya si Ato, labingdalawang taon siya nang maglakas-loob na sumakay ng barko papuntang Maynila. Isinama siya ni Matias sa inuuwian nito sa isang lugar sa Laguna. Pinangakuan siya na pag-aaralin ng kanyang Tiyo Matias, pero hindi natupad ang pangakong iyon. Nagsilbi siyang utusan kapalit ng libreng pagkain at tirahan.

Nag-iisa sa buhay si Matias Delgado Jr., isang matandang binata. Namana niya sa kanyang mga magulang ang malaking bahay. Yari ito sa kahoy at bagamat may kalumaan na ay maayos pa rin. Nagtapos siyang may karangalan sa Pamantasan ng Pilipinas.

Ibinuhos lahat ni Ato ang gaas sa mga libro. Nakita niyang patalikod na ang kanyang Tiyo Matias, kaya’t bago niya ito sindihan, pinulot niya ang ilang mga librong punit-punit na ang mga pahina. Binasa niya ang ilang mga pamagat ng libro: “Ang Buhay ni Karl Marx”, “Sosyalismo Demokratiko”, “Unyon Demokratica”. At ilang mga sertipikasyon ng paglahok ni Matias Delgado Jr. sa mga piling seminar ng Kawanihan ng Paggawa.

“Napakatalino talaga ng Tiyo Matias ko”, may paghangang naisaloob ni Ato, bagamat hindi niya nauunawaan ang nilalaman ng mga librong iyon.

Sa malaking tindahan ni Cheng nagtatrabaho ang kaibigan ni Ato, si Bombet. Labingdalawang taong gulang at kaparis niya ay utusan si Bombet ng Filipino-Chinese na si Cheng. May kabigatan nga lamang ang trabaho ni Bombet, wala siyang pahinga sa loob ng labingdalawang oras na pagtatrabaho. Pagbubuhat ng mga kahon-kahong delata, softdrinks, saku-sakong bigas at asukal. Kung pagmamasdan ang hukot na katawan ni Bombet, nakapagtataka na nakakaya niya ang mga mabibigat na trabaho sa tindahan ni Cheng.

Malupit at ganid na amo si Cheng. Ibinabawas niya sa maliit na sweldo ni Bombet ang anumang mga paninda na nasira o natapon. Hindi naman makaangal si Bombet dahil sa malaking utang ng nanay niya sa tindahan.

Pinupuntahan ni Ato si Bombet kapag alam niyang libre na ang oras ng kaibigan. Nakararamdam si Ato ng isang tunay na kapamilya sa mga pagkakataon na nag-uusap sila nito. Ganundin si Bombet, sumbungan niya si Ato sa hirap ng trabaho na pinagagawa sa kanya ni Cheng. Sa murang idad at katawan nila, natutuhan nang tanggapin ng dalawa na normal lamang ang nangyayari sa kanilang buhay. Ngunit sa isang bahagi ng kanilang isip, nandoon ang pagkaunawa na may mali sa tratong ibinibigay sa kanila ni Matias at ni Cheng. Hindi nga lamang kayang ipaliwanag ng dalawa ang nasa isip nila. Ni hindi nga nila matukoy kung ano ba talaga ang problema.

“Bakit kaya ganun si Tiyo Matias, lahat naman ginagawa ko, pero lagi pa rin siyang galit, lagi niya akong sinasabihan ng bobo… bobo ba ako, Bombet?”, tanong ni Ato sa kaibigan.

Hindi sumagot si Bombet, nakahilata ito sa malaking mesa na nasa harapan ng sarado nang tindahan ni Cheng. Malalim na ang gabi, tanging kahol ng mga aso ang maririnig sa paligid.

“Alam mo, hanga ako kay Tiyo Matias, sabi nga ni Mang Dado, aktibista daw si Tiypo Matias noong araw, ewan nga daw ni Mang Dado kung bakit nang maging supervisor sa pagawaan ng tela ay nagbago ng kulay. Di ko maintindihan kung anong kulay… ah, siguro maitim noon si Tiyo Matias, kasi maputi siya ngayon,” pagpapatuloy ni Ato.

Napansin niyang tila hindi nakikinig si Bombet. Hinampas niya ito sa balikat.

“Hoy, ano ka ba? Hindi ka naman nakikinig, e. Ano ba ang iniisip mo?”, untag ni Ato kay Bombet.

“Alam mo, ‘tol, kung bakit naibebenta ni Cheng ng mura ang kanyang mga paninda, kasi nakita ko hinahaluan niya ng mga luma ang paninda… ‘yung bigas… may mga bukbok iyon, ‘tol. Pinagloloko ng gagong Cheng na iyan ang mga tao dito!”

Bumangon na si Bombet at humarap kay Ato.

“Tol, tulungan mo ako, susunugin ko itong tindahan ni Cheng para masunog na ang mga bukbok diyan sa loob.”

Inginuso ni Bombet ang tindahan ni Cheng. Napalatak si Ato.

“Tama! Napepeste na rin ako sa mga anay sa bahay, lagi na lang akong napapagalitan ni Tiyo Matias dahil sa mga anay na iyon. Tepok sila ngayon,” bakas ang katuwaan sa mukha ni Ato.

Hatinggabi. Nagkakagulo ang mga tao. Nasusunog ang malaking tindahan ni Cheng… at ang malaking bahay ni Matias.

(Ang maikling kwentong ito ay nalathala sa pahayagang “Pugon” ng Noritake Porcelana Labor Union (NPMI-LU), pahina 6, Oktubre-Disyembre 2001)

Hermenegildo Cruz: Biographer ni Francisco Balagtas, Lider-Manggagawa

Hermenegildo Cruz:

Biographer ni Francisco Balagtas, Lider-Manggagawa

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Maraming mahahabang tulang epiko ang Pilipinas, tulad ng Ibong Adarna, na hindi na nakilala kung sino ang maykatha. Kaya malaki ang dapat ipagpasalamat ng sambayanang Pilipino kay Hermenegildo Cruz upang makilala natin kung sino si Francisco Balagtas, ang makatang lumikha ng walang kamatayang Florante at Laura.

Noong 1906, isinulat, inilathala at ipinamahagi ni Hermenegildo Cruz ang kanyang maliit ngunit makapal na aklat na pinamagatang Kun Sino ang Kumatha nang “Florante”. Ito’y umaabot ng 220 pahina, kung saan ito ang siyang tangi at pinakamahalagang batayan ng buhay at sulatin ng kilalang makatang si Francisco Balagtas. Ang aklat na ito’y ibinenta ng Librería Manila Filatélico, na nasa Daang Soler sa Santa Cruz, Maynila.

Maraming mahahalagang detalye ang aklat na suportado ng mga opisyal na rekord, bagamat ang karamihan ay mula sa mga kwento at patunay mula sa mga indibidwal, anak, at kamag-anak ni Balagtas. Ang edisyon ni Cruz ng Florante at Laura ay inedit para sa kanya ng anak ni Balagtas na si Victor. Naroon din ang talaan ng mga kilalang komedya na kinikilalang sinulat ni Balagtas, at ang kanyang iba pang kinathang tula na binigkas niya sa malalaking piging. Pati na ang kanyang sayneteng La India Elegante y El Negrito Amante.

May mga malalalim na komentaryo din kay Balagtas at sa kanyang mga tula, at sa panitikang Tagalog at sa kultura sa kabuuan. Idinagdag pa ni Cruz na maunlad na ang kulturang Pilipino bago pa dumating ang mga Kastila kung ikukumpara sa pamantayan ng kanluran. Binigyang-diin pa ni Cruz ang mga sulatin ni Lewis Henry Morgan, isang US technologist na binabanggit ni Friedrich Engels sa kanyang aklat na Origin of the Family, Private Property and the State. Binanggit din ni Cruz si Antonio Morga na awtor ng Sucesos de las islas Filipinas na nalathala sa Mexico noong 1609.

Ayon kay Hermenegildo Cruz, unang nalathala ang Florante at Laura noong 1838, at mula noon hanggang 1906, labingdalawang edisyon na ang nalathala kung saan umabot ito sa 106,000 kopya (o maliit ng kaunti sa 9,000 kopya bawat edisyon).

Ipinanganak si Cruz noong Disyembre 31, 1880 sa San Nicolas, Binondo, Maynila mula sa mahirap na pamilya. Dahil sa kahirapan at maagang pagkamatay ng kanyang mga magulang, hindi siya agad nakapag-aral. Sa maagang gulang, nagtinda na siya ng tungkod, saranggola at dyaryo, habang sa gabi, nagsikap siyang mag-aral. Dahil sa kanyang pagsisikap, nakapagtrabaho siya bilang apprentice sa isang palimbagan, naging kompositor, proofreader, katulong ng manunulat, at sa kalaunan at naging isang manunulat.

Nakasama siya sa paglalathala ng La Independencia, ang rebolusyonaryong pahayagang pinamamatnugutan ni Heneral Antonio Luna, noong 1899. Nagsulat din siya ng iba’t ibang artikulo at editoryal sa mga pahayagang Tagalog at Kastila, kung saan ipinakita niya ang kanyang sigasig sa pagpapalaganap ng diwa ng kalayaan, pagtatama sa mga maling datos sa kasaysayan, at paglilinaw ng mahahalagang pangyayari sa kasaysayan ng Pilipinas.

Bilang tagahanga ng bayaning si Gat Andres Bonifacio, kanyang isinulat ang aklat na Kartilyang Makabayan noong 1922 bilang unang masinsinang pagtalakay sa kasaysayan ni Bonifacio at ng Katipunan. Kahit sa aklat na Kun Sino ang Kumatha nang Florante, nabanggit niya at ipinagtanggol si Bonifacio at ang Katipunan laban sa mga taong sumisira sa Rebolusyong 1896 at sa mahalagang papel na ginampanan ni Bonifacio.

Naging tagapagtatag at patnugot siya ng dalawang publikasyon sa mga unang taon ng pananakop ng mga Amerikano. Ito’y ang pahayagang Ang Mithi at ang magasing Katubusan. Magkasama rin sila ni Lope K. Santos sa serye ng mga artikulong sosyalista hinggil sa paggawa sa pahayagang Muling Pagsilang. Dito rin sa Muling Pagsilang nalathala ng serye noong 1905 ang unang nobelang sosyalista sa bansa, ang Banaag at Sikat ni Lope K. Santos, na naisaaklat noong 1906.

Isa siya sa mga tagapagtatag at naging kalihim ng Union Obrero Democratico (UOD) noong 1902. Isa siya sa mga alagad ni Isabelo delos Reyes, ang tinaguriang Ama ng Kilusang Paggawa sa Pilipinas, sa pagpapakalat ng diwang manggagawa sa bansa. Bilang isang tunay na lider-manggagawa, pinag-ukulan ni Hermenegildo Cruz ng buong panahon ang kilusang manggagawa sa Pilipinas. Inorganisa niya noong 1904 ang Union de Litografos y Impresores de Filipinas (ULIF). Siya rin ang unang pangulo ng Union de Impresores de Filipinas (UIF) na itinayo ni Crisanto Evangelista noong 1906. Noong Mayo 1, 1913, itinatag ang Congreso Obrero de Filipinas (COF), na siyang pinamalaking samahang manggagawa sa bansa ng panahong iyon, at unang pinamunuan ni Hermenegildo Cruz.

Bilang pagkilala sa kanyang mahahalagang ambag sa kilusang paggawa, naimbitahan siyang maglingkod sa pamahalaan at naitalaga bilang auxilliary Director of Labor noong 1918, naging interim Director of Labor noong 1922, at naging Director of Labor hanggang sa magretiro siya noong 1935. Pagkatapos noon, nagsilbi siya bilang technical adviser on labor matters kay Pangulong Manuel L. Quezon, at naging kinatawan din siya ng sektor ng paggawa sa National Sugar Board. Namatay siya sa Maynila noong Marso 21, 1943.

Mga pinaghalawan: (a) Chapter 1 ng aklat na Poet of the People: Francisco Balagtas and the Root of Filipino Nationalism, ni Fred Sevilla, at inilathala ng Philippine Centennial Commission; (b) aklat na Mga Tinig mula sa Ibaba ni Teresita Gimenez Maceda.